Evropska komisija (EK) kao izvršno tijelo Evropske Unije izdvaja sredstva iz budžeta Unije za razvojnu pomoć zemljama van njenih granica. Dodjela bespovratnih sredstava se nadovezuje na osnovne postulate i politiku Unije. Kako se prioriteti EU politike mijenjaju, tako se mijenjaju i prioritetne oblasti na koje se odnosi njena razvojna pomoć. Prioriteti se usaglašavaju na višegodišnjem nivou, tačnije na svakih 7 godina, kada se donosi budžet EU.
Aktuelni budžet pokriva razdoblje 2021-2027, odnosno primjenjuje se do 31. decembra 2027. Sa ovim vremenskim okvirom je sinhronizovan najveći dio mehanizma koji EU koristi za distribuciju razvojne pomoći do krajnjih korisnika.
Mehanizam distribucije je sastavljen od nekoliko faza.
Kao prvo, dizajniraju se alati, odnosno instrumenti, koji treba da ispune prioritete EU za dato vremensko razdoblje. Na početku budžetskog perioda, raspoređuju se sredstva namjenjena razvojnoj pomoći po instrumentima.
Dalje, u okviru instrumenta, aktivnosti i ciljevi se konkretizuju u formi programa. Drugim riječima – finansijska sredstva dobijena iz budžeta EU se programiraju.
U okviru programa, EK periodično raspisuje javne pozive, gdje se mogu prijaviti aplikanti sa svojim projektnim idejama, kako bi dobili bespovratna sredstva iz budžeta programa u formi tzv. grantova. Rezultati uspješnih projekata direktno utiču na razvoj životnih uslova ili na rješavanje problema krajnjih korisnika.
Pojam razvojne pomoći EU se može sažeti u sljedećem nizu koraka: postulati, politike, prioriteti, budžet, instrument, program, javni poziv, grant, projekat, rezultati.
Šta je Razvojna pomoć EU
Evropska Unija (EU) je najveći donator na svijetu i ključni igrač kada je u pitanju razvojna pomoć. Ova vrsta pomoći ima svoje uporište u fundamentalnim principima i politikama koje sprovodi EU, i posjeduje sebi svojstven mehanizam funkcionisanja, koji stvara jasnu razliku i distancu, od recimo, humanitarne pomoći.
Elementi i struktura EU razvojne pomoći postaje jasnija, ako se pogleda organizacija izvršnog tijela EU, tj. Evropske komisije (EK).
EK, ili prosto rečeno „Vlada EU“ ima svoja „ministarstva“ u vidu Generalnih Direktorata (DG – Department General).
Interni DG-i
Od ukupno 33 DG-a, većina se odnosi na interne stvari EU (tj. svaki DG sprovodi politiku EK u određenoj oblasti – npr: poljoprivreda, ekologija, obrazovanje i sl.)
Eksterni DG-i
Od interesa za BiH su sljedeća 2 eksterna DG-a:
- Neighbourhood Policy and Enlargement Negoatiations
- EuropeAid Developement & Cooperation
EuropeAid je DG je zadužen za implementaciju razvojne pomoći za ’eksterne zemlje’ (Praktično za cijeli svijet, sem članica EU).
Neighbourhood Policy and Enlargement Negoatiations DG posvećen je isključivo pomoći zemljama koje su ušli u proces pridruživanja EU (Zemlje kandidati/ potencijalni kandidati Albanija, Bosna i Hercegovina, Crna Gora, Sjeverna Makedonija, Srbija, Kosovo pod UN rezolucijom 1244 i Turska).
Šta su EU fondovi (EU instrumenti)?
Iako je u našoj javnosti ustaljen termin „EU fondovi“, tako nešto se ne koristi u EU vokabularu u smislu EU razvojne pomoći. Ono na šta se kod nas zapravo odnosi pogrešna referenca „EU fondovi“, jesu „EU programi“.
Zapravo, ključni EU fond odakle potiču finansijski resursi za EU razvojnu pomoć jeste budžet EU. Manji dio ukupnih sredstava se obezbjeđuju od fonda ERDF (European Regional Development Fund).
Instrumenti
Razvojna pomoć koju EK izdvoji iz EU budžeta se dalje oblikuje u obliku instrumenata. Instrumenti, za razliku od fondova, imaju tačno naznačen rok trajanja i jasno su fokusirani na određenu pojavu, proces i teritoriju. Npr. Instrument IPA je fokusiran na područje Zapadnog Balkana plus Turska i služi da ciljne zemlje pripremi za unapređenje u viši status u procesu pridruživanja EU – potencijalni kandidat/kandidat/stalni član.
Budžet EU
EU ima višegodišnji budžet. Zapravo, u ovom kontekstu, EU koristi izraz „finansijska perspektiva“, gdje projektuje budžet na 7 – godišnji period. U periodu 2007-2013, IPA I budžet iznosio je oko 11,5 milijardi evra; a IPA II koja je uslijedila, oslanjala se na već postignute rezultate i donijela je novih 11,7 milijardi evra za period 2014-2020. Novi Instrument pretpristupne pomoći IPA III, za period 2021-2027. usvojen je 15. septembra 2021. godine i predviđa budžet od 14,2 milijarde evra za podršku zemljama kandidatima i potencijalnim kandidatima za članstvo u EU u ključnim političkim, institucionalnim, društvenim i ekonomskim reformama.
Ono što je bitno za razvojnu pomoć EU, odnosno za BiH, jeste da isti višegodišnji period/finansijsku perspektivu prati i „Programski period“.
Programski period 2021-2027
U skladu sa Ekonomskim i finansijskim planom za Zapadni Balkan , IPA III je strateški usmjerena na vladavinu prava i poštovanje osnovnih vrijednosti, jačanje demokratskih institucija, reformu javne uprave, promociju ekonomskog upravljanja i konkurentnosti. Sredstva iz IPA III su dostupna i za projekte namijenjene održivom ekonomskom oporavku te iz oblasti energije, prometa, zaštite okoliša, klimatskih promjena i digitalne transformacije. Najveća novost i prednost pretpristupne pomoići IPA III, u odnosu na prethodne IPA-e, jeste u tome što nije unaprijed definisan iznos finansijske pomoći po državama, nego postoji jedinstven zajednički budžet na koji za svojim projektima mogu konkurisati korisnici svih navedenih država.
Opšti cilj IPA III:
Pružiti podršku svim potencijalnim i kandidatima za članstvo kako bi se usvojile i primjenile sve reforme (političke, institucionalne, pravne, administrativne, društvene i ekonomske) neophodne za usklađivanje sa vrijednostima EU i kako bi se obezbijedilo postepeno usklađivanje sa pravilima, standardima, politikama i praksama Evropske unije na njihovom putu ka članstvu.
Specifični ciljevi:
- Jačanje vladavine prava i demokratije, poštovanja osnovnih, ljudskih prava, kao i međunarodnog prava, civilnog društva, bezbjednosti, upravljanja migracijama kao i graničnim upravljanjem.
- Pružanje podrške strukturnim reformama i dobroj vladavini, uz jačanje efikasnosti javne uprave.
- Oblikovanje pravila, standarda, politika i praksi u skladu sa Evropskom unijom i osnaživanje pomirenja, susjedskih odnosa i međuljudskih odnosa.
- Ubrzanje socio-ekonomskog dijaloga, osnaživanje zaštite životne sredine, povećanje otpornosti na klimatske promijene, brži prelazak na proizvodnju i potrošnju osnovnih roba sa umanjenim unosom fosilnih resursa, razvijanje digitalne ekonomije i društva.
- Podrška teritorijalnoj koheziji i prekograničnoj saradnji
Vremenski interval 2021-2027. je cjelina u okviru koje se dizajnira kompletna razvojna pomoć EU. Dakle, kreiraju se finansijski i konceptualni paketi, instrumenti i na kraju – programi za dodjelu razvojne pomoći. EK koristi teritorijalnu kategorizaciju za formiranje posebnih cjelina u odnosu na pakete i instrumente.
Slijede dva alata karakteristična za ovaj programski period:
1. Instrument: IPA (Instrument za pretpristupnu pomoć)
Teritorijalno, IPA se odnosi samo na teritoriju Zapadnog Balkana plus Turska (Sve zemlje kandidati i potencijalni kandidati). Po prvi put u istoriji EU, od 1. januara 2007, sva EU pretpristupna pomoć je kanalizovana kroz jedinstveni, ujedinjeni instrument. Samim tim, IPA je jedan elegantan i jednostavan okvir koji sadrži svu razvojnu pomoć potrebnu jednoj zemlji – na putu da postane zemlja kandidat ili punopravna članica EU. (Da izgradi svoje ljudske, tehničke, operativne i institucionalne kapacitete – neophodne za funkcionisanje u sistemu EU)
2. Paket instrumenata: (ENI, EDF, EIDHR, IcSP, EI-INSC)
Postoje i posebni paketi instrumenata koji su teritorijalno ograničeni:
- European Neighbourhood and The European Neighbourhood Instrument (ENI) je namjenjen zemljama u susjedstvu EU.
- European Development Fund (EDF) se odnosi na zemlje Afrike, Kariba i Pacifika.
Ostali instrumenti imaju puno širi teritorijalni dijapazon, praktično planetarni:
- European Instrument for Democracy & Human Rights (EIDHR);
- Instrument for Stability and Peace (IcSP); i
- European Instrument for International Nuclear Safety Cooperation (EI-INSC)
Od instrumenata u paketu – jedino EIDHR se odnosi i na BiH.
Instrumenti nezavisni od Programskog perioda 2021-2027.
1. Izgradnja institucija
U okviru ove (krovne) kovanice, nalaze se ukupno tri instrumenta:
TAIEX,
Twinning i
SIGMA
Ovi instrumenti funkcionišu nezavisno od Programskog perioda 2021-2027., a samim tim nezavisno od IPA-e.
Izgradnja institucija je proces pomaganja zemljama da razviju: strukture, strategije, ljudske resurse i vještine upravljanja, kako bi ojačali njihove ekonomske, socijalne, regulatorne i administrativne kapacitete.
Konkretno, ova pomoć je usmjerena na:
* Implementaciju acquis communautaire (legislative EU) i pripremu za učešće u kreiranju EU politika
* Ispunjavanje Kopenhagenskih političkih kriterija:
– Stabilnost institucija kao garant demokratije
– Vladavina zakona
– Ljudska prava
– Poštovanje i zaštita manjina
Interesantno je da je proces Izgradnja institucija, a samim tim i instrumenti unutar njega, pokriva mnogo veće teritorijalno područje (Zapadni Balkan, zatim neke države iz eks-SSSR-a itd).
Takođe, zemlje članice EU su direktno uključene u proces, odnosno u implementaciju instrumenata. (Institucije iz ciljnih država procesa Izgradnja institucija, imaju mogućnost da sarađuju sa institucijama iz EU.)
2. Programi Zajednice
Programi (Evropske) Zajednice je instrument/zbir programa koji funkcionišu nezavisno od Programskog perioda 2021-2027., a samim tim nezavisno od IPA-e.
Šta su EU programi?
Nakon kreiranja instrumenata i određivanja finansijskih resursa za iste, nastaje proces programiranja pomoći. Drugim riječima – kreiraju se programi unutar instrumenata. Dakle, ako instrument ima određeni spektar ciljeva, mjera i oblasti djelovanja, programi se kreiraju da bi konkretnije zahvatili određeno područje ili područja djelovanja, koji doprinose ispunjenju svrhe instrumenta.
Šta je EU javni poziv?
Javni pozivi su konkursi koje raspisuje EK, kako bi dodjelila razvojnu pomoć predviđenu budžetom programa. Na dan objave javnog poziva, EK objelodanjuje tkzv. Aplikacioni paket, koji sadrži sve detalje o konkursu, ali i formulare potrebne za prijavljivanje. Javni poziv postavlja precizne ciljeve koje EK želi postići u tom trenutku, a u okviru generalnih ciljeva programa. Takođe, definiše propozicije za dodjelu sredstava predviđena tim pozivom.
Šta je EU grant?
Bespovratna pomoć predviđena javnim pozivom, dodjeljuje se u komadima, tzv. „grantovima“. Jedan uspješan aplikant, može dobiti jedan grant. (Izuzetak su javni pozivi koji sadrže LOT-ove, gdje jedan aplikant može dobiti po jedan grant iz svakog LOT-a)
Aplikant može biti pravno lice (subjekt ili konzorcijum subjekata), ili, (u rijetkim programima tipa Erazmus Mundus, fizičko lice).
Aplikanti konkurišu na javni poziv projektnim prijedlogom, odnosno prvi rezultat konkursa, (nakon završene procedure izbora), su generisani projekti. Ti projekti su odabrani, jer, (prema EK), imaju najviše izgleda da ostvare ciljeve javnog poziva.
Napomena: Iako izraz grant podrazumjeva „bespovratna sredstva“, treba naglasiti da jedan grant nikada ne pokriva cjelokupan budžet predloženog projekta. Dakle, od aplikanta se očekuje da učestvuje u budžetu projekta, odnosno da kofinansira projekat u iznosu od najmanje 15%.
Ipak, kofinansiranje ne znači po automatizmu – vlastita sredstva aplikanta. Naime, moguće je da se kofinansiranje izvrši sredstvima bilo kog drugog donatora, koji ne crpi sredstva iz budžeta EU.